قافیه، ردیف و قالب های شعری فارسی ششم ابتدایی

یکی از مباحثی که در پایه ی ششم تدریس آن ضروری به نظرمی رسد بحث قافیه و ردیف و تعدادی از قالب های شعری می باشد
قبل از اسم بردن از قالب شعری حتما دانش آموزان را با قافیه و ردیف آشنا کنیم
پس قبل ازاینکه اسمی از قافیه و ردیف بیاوریم به دانش آموزان می گوییم که زیر واژه های آخر هر مصراع خط بکشند
در اینجا می توان توجه دانش آموزان را به این نکته جلب کرد که به حروف آخر واژه ها نگاه کنند در تمامی بیت ها به غیر از بیت آخر که دو واژه ی است
و در اینجا می توان به زبانی ساده تعریف قافیه را بیان کرد

قافیه و ردیف:

کلماتی را که در آخر مصراع ها در یک یا چند حرف مشترک و مثل هم می باشند به آنها قافیه می گویند.
مثلا در بیت دوم
روشن و گلشن قافیه می باشند
پس اگر کلماتی در آخر مصراع ها از لحاظ (تلفظ و معنی ) عینا تکرار شوند و مثل هم باشند به آنها ردیف می گویند
حالا می توان گفت زیر واژه های قبل از ردیف خط بکشید این دو واژه هم مثل واژه هایی که در این شعر و در اخر مصراع ها زیرشان خط  کشیدیم
در چند حرف مثل هم می باشند پس اینها قافیه هستند

نکاتی درباره قافیه و ردیف

نکته ی اول

در تعریف قافیه گفتیم اگر یک یا چند حرفشان مثل هم باشد
باید دقت کنیم که اگر کلماتی در اخر مصراع ها یا قبل از ردیف دارای مصوت یا حروف (ا ،و) باشند تنها با داشتن یک حرف قافیه هستند
مثال
ای چشم تودل فریب و جادو
در چشم تو خیره چشم آهو
در این بیت شعر( جادو ، آهو) قافیه هستند در حالی که فقط در مصوت یا حرف (و) مشترک می باشند
سال ها دل طلب جام جم ازما می کرد
و آنچه خود داشت زبیگانه تمنا می کرد
در این بیت (می کرد، می کرد) ردیف و (ما ، تمنا ) قافیه می باشند

نکته ی دوم

در بیت دوم شعر ستایش کلمات (گشت ، گشت ) مثل هم و قبل از قافیه تکرار شده اند و در اینجا احتمال اینکه دانش اموزان اشتباهی آنها را ردیف بگیرند وجود دارد
اما طبق یک قاعده در زبان فارسی (هیچ وقت ردیف قبل از قافیه نمی آید) و لزومی ندارد به دانش اموزان اصطلاحات عجیب و غریب در پایه ی ششم بگوییم

نکته ی سوم

در تعداد اندکی از اشعار که در پایه ی ششم احتمالا چنین موردی نیست اما احتمال اینکه در بعضی آزمون ها مثلا تیزهوشان بیاید هست
کلماتی که در آخر مصراع ها می آیند از لحاظ  تلفظ و خوانداری مثل هم هستند ولی ردیف نیستند
چون در بحث ردیف دو نکته صد درصد ضروری است (تلفظ و معنی یکسان )
اما در اینجا تلفظ مثل هم ولی معنی متفاوت است
مثال
خرامان بشد سوی آب روان
چنان چون شده بازیابد روان
در اینجا کلمات آخر هر دو مصراع (روان ،روان ) می باشد
ولی این دو واژه ردیف نیستند بلکه قافیه می باشند چون معنی انها باهم تفاوت دارد
روان در مصراع اولی به معنی (جاری شدن ) و در مصراع دومی به معنی (روح و روان) می باشد
نکته ی دیگر در پایه ی ششم دانش آموزان اگر قافیه و ردیف را خوب تشخیص بدهند کافی است و به نظر بنده لزومی ندارد
در بحث قافیه روی (حروف قافیه) زیاد تاکید کنیم چون تشخیص و شناسایی حروف قافیه هم قواعدی دارد که در بعضی موارد در حد توان ذهنی دانش اموزان پایه ی ششم نیست
اما توصیه می کنم قبل از بحث قالب شعری برای یادگیری بهتر دانش اموزان و تشخیص قافیه وردیف حتما تمرینی به دانش اموزان بدهید تا خودشان روی ان کارکنند

قافیه، ردیف و قالب های شعری فارسی ششم ابتدایی

قالب های شعری

در پایه ی ششم قالب های شعری که ضرورت دارند ( مثنوی ، غزل ، قصیده ، رباعی، دوبیتی ، قطعه ) می باشند
و برای شروع حتما ازقالب مثنوی آموزش بدهید
چون قافیه و ردیف را با شعرستایش آموزش دادیم که قالبش مثنوی بود

قالب مثنوی فارسی ششم

مثنوی به شعری گفته می شود که همه ی ابیات آن یک وزن و دو مصراع هر بیت قافیه ای جدا گانه دارند
می توانیم این قالب را با مرور قافیه ها در شعر ستایش به خوبی یاد بدهیم

قالب غزل فارسی ششم

دومین قالب شعری که در پایه ی ششم آموزش می دهیم غزل می باشد
برای اموزش این قالب می توان در درس اول معرفت آفریدگار کمک گرفت در این درس چهار بیت از غزلی داده است
در اینجا می توان غزل کامل را هم به دانش اموزان داد
بهترین شیوه برای آموزش این قالب این است که به دانش اموزان بگوییم در این شعر قافیه ها را مشخص کنند
دانش آموزان با نگاهی ساده متوجه می شوند که شیوه ی قرار گرفتن قافیه در اینجا با شعر ستایش یا هر شعری که برای اموزش قالب مثنوی استفاده کرده ایم تفاوت دارد
در اینجا وقتی نظم و هماهنگی بین قافیه ها را مشخص می کنیم متوجه می شویم که  قافیه در مصراع اول بیت اول با تمامی مصراع های زوج هماهنگ است
و همین تعریف ساده برای دانش آموزان کافی می باشد
نکته – ردیف در تعیین قالب شعری هیچ تاثیری ندارد آنچه مهم و ضروری است در مشخص کردن قالب های شعری فقط قافیه می باشد

قالب قصیده فارسی ششم

قصیده: از لحاظ قالب شعری غزل و قصیده مثل هم می باشند
یعنی در هر دو قالب قافیه در مصراع اول بیت اول با تمامی مصراع های زوج هماهنگ می باشد
نکته : در اینجا می توان به زبانی ساده و در حد دانش آموزان تفاوت غزل و قصیده را آموزش داد
غزل شعری است حداقل 5 بیت و حداکثر 15 دارد و درون مایه یا محتوا غزل بیشتر ( عشق ،عرفان ، و همچنین مسائل اجتماعی ) می باشد
قصیده شعری است که تعداد ابیات آن از 15 بیت بیش تر می باشد و معمولا به طور متوسط از 20 تا 80 بیت می باشد

قالب دوبیتی فارسی ششم

شعری است شامل دوبیت که معمولا مصراع سوم آن قافیه ندارد و رایج ترین قالب در میان روستاییان است
اشعار بابا طاهر در این قالب می باشند از همان سادگی واژه ها و بعضی اوقات کاربرد عامیانه ها آن می توان به این قالب پی برد
خداوندا به فریاد دلم رس ** کس بی کس تویی ، من مانده بی کس
همه گویند طاهر کس نداره ** خدا یارمنه چه حاجت کس

قالب رباعی فارسی ششم

شعری چهارمصراعی است که مصراع سوم آن معمولا قافیه ندارد و محتوای ان (عارفانه ، عاشقانه ، یا فلسفی )است
برای یادگیری و آموزش این قالب بهترین کتاب رباعیات خیام می باشد
وقت است که در بر آشنایی بزنیم ** تا برگل و سبزه تکیه جایی بزنیم
زان پیش که دست و پا فروبندد مرگ ** آخرکم ازآن که دست و پایی بزنیم
نکته : یکی از راه های شناخت دوبیتی از رباعی توجه به وزن آن ها می باشد که در پایه ی ششم بحث وزن شعری اصلا ضرورتی ندارد

قالب قطعه فارسی ششم

برای اموزش این قالب می توان از شعر  میوه ی هنر در فارسی خوانداری اززنده یاد پروین اعتصامی کمک گرفت
و در اینجا هم با تعیین قافیه ها متوجه می شویم که در این قالب فقط مصراع های زوج هم قافیه می باشند
تعریفی ساده ازقطعه :
شعری است حداقل در دوبیت که مصراع های زوج آن هم قافیه می باشند
در قطعه موضوع واحدی بررسی می شود و معمولا مسایل اخلاقی ، اجتماعی ، تعلیمی ، در ان گفته می شود

قالب نو یا نیمایی فارسی ششم

آخرین قالب شعری که در پایه ی ششم می توان تا حدی ازآن بحث کرد  قالب شعرنو یا نیمایی می باشد
در این قالب بحث قافیه اصلا ضرورتی ندارد و شعری است با مصراع های کوتاه و بلند که در آن قافیه الزامی نیست
در قالب نیمایی یا شعر نو شاعر برحسب نیاز در کوتاهی و بلندی مصراع ها و همچنین در به کاربردن قافیه ، آزاد است

قافیه، ردیف و قالب های شعری فارسی ششم ابتدایی